توسعه علمی، تولید ثروت و مشکلات نخبگان

 

اشاره

مدتی است که مسأله فرار مغزها و چالش بی اعتنائی هائی که عمداً یا سهواً شده و تبعات منفی آن همانند فرار مغزها دامنگیر کشور شده است نقل محافل کوچک و بزرگ و گل صحبت بزرگان کشور شده است. هرچند تبعات منفی این امر در دراز مدت بر کشور دو صد چندان است.
نخبگان یک کشور محدود به چند نفر دانش آموزان یا دانشجویان المپیادی نمی شود، از یک دید منطقی حتی صنعتگر یا کارگری که صاحب فکر نو و ابتکار هم هست باید در بستری مناسب، امکانات پرورش و بالندگی و ظهور استعداد خویش را داشته باشد.
و امّا در تاریخ 14 و 15 شهریور ماه 1383، گردهمائی دانشجویان بورسیه با میزبانی اداره کل امور بورس و حضور وزیر محترم و معاونین ایشان و همراهی کامل دکتر رحمتی ریاست این اداره کل برگزار گردید. مدعوین این گردهمائی هم دانشجویان بورسیه دوره دکتری داخل کشور سراسر کشور بودند. مدت زیادی بود که قصد داشتم مقاله ای را بنویسم و طی آن مشکلات این قشر را در آن منعکس کنم تا اینکه این گردهمائی که بنده هم یک شرکت کننده آن بودم این بهانه را برای نوشتن بو جود آورد. در این نوشته سعی شده به این مسأله از دیدی فراتر و کلی تر نگریسته شود و به تولید علم و رابطه آن با تولید ثروت و همچنین چالش نخبگان در ایران مورد بررسی قرار گیرد.

آمار چه می گوید؟

• بر اساس سرشماری نفوس و مسکن سال 1980 در آمریکا، بیش از 56 درصد ایرانیان حاضر در آمریکا را جوانان 15 تا 29 ساله و بیش از 85 درصد این عده را دانشجویان تشکیل می دهند.
• بر اساس برنامه ملی جوانان، در سال های اخیر نیز برخی از جوانان ایرانی به کشورهای مختلف پناهنده شده اند و یا برای یافتن کار به کشورهایی نظیر ژاپن و کره مهاجرت کرده اند که آمار دقیقی از آنها در دست نیست.
• بر اساس آمار موجود 80 درصد از برگزیدگان المپیادهای علمی در حال حاضر در بهترین دانشگاه های خارج از کشور جذب شده اند به عبارت دیگر از 175 نفر دارندگان مدال المپیادهای کشور طی دو دهه اخیر، حدود 92 درصد آنان به خارج از کشور مهاجرت کرده اند.
• طبق آمار صندوق بین المللی پول، ایران بیشترین مهاجرت تحصیل کرده های علمی را در میان 61 کشور جهان داشته است و طی چند سال اخیر 105 هزار ایرانی با تحصیلات عالی به آمریکا و هفت هزار و 500 نفر به کانادا رفته اند و پیش بینی می شود هم اکنون نزدیک به 70 هزار دانشجوی ایرانی در دوره های دکتری در کشورهای غربی مشغول به تحصیل باشند.
• همچنین بر اساس آمارهای اداره کل گذرنامه کشور، در سال های گذشته هرروز به طور متوسط 15 کارشناس ارشد، 23 نفر دارای مدرک دکترا و 567 نفر دارای مدرک تحصیلی لیسانس و در مجموع پنج هزار و 475 نفر از نخبگان دانشگاه ایرانی در سال 1378 به کشورهای مختلف مهاجرت کرده اند.
• جوانان موفق ایرانی هر روز بیش تر از روز قبل کشور خود را ترک می کنند و این سوال را در ذهن ها باقی می گذارند که مگر آنجا چه چیز بهتری دارد که آنان به این راحتی ترک خانواده و وطن می کنند؟( آمار از سایت خبرگزاری جوان ایران- سینا)

یک نکته

دانشجویان دکتری از نخبگان علمی هر کشور هستند و اهمیت توجه به مسائل آنان با توجه به اینکه در آینده اساتید دانشگاههای کشور خواهند شد ، دو چندان می نماید. اگر تصور کنیم این افراد بدون توقف و پیاپی دوران تحصیلات کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری را طی نموده باشند و بدون احتساب دوره سربازی، حدود 12 الی 15 سال را پس از 12 سال دیپلم در دانشگاهها گذرانیده اند، یعنی چیزی حدود 24 الی 27 سال از عمر خود را تاکنون صرف تحصیل دانش کرده اند( حداقل 31 ساله). دورانی که اولاً نیمی از عمر اشخاص را تشکیل می دهد ثانیاً ایامی است که بهترین دوران زندگی هر فردی است. در چنین وضعیت حتی بسیاری از این افراد تاکنون فرصت یا امکان تشکیل خانواده را نیز پیدا ننموده اند.

حال اگر از دید اقتصادی به این مسأله نگاه کنیم کسانی که عطای تحصیل را به لقای آن بخشیده اند و در مدارج پائین تر به کسب و کار مشغول شده اند، وضعیت اقتصادی شان با این دسته از دانشجویان قابل مقایسه نیست، لازم است بدانید در هر یک از مراحل فوق لیسانس و دکتری از این دانشجویان تعهدی گرفته می شود دال بر عدم انجام کار و داشتن حضور تمام وقت در دانشگاه، و این بحران اقتصادی بوجود آمده، اصولاً جبران آن با وضعیت موجود، حتی پس از فراغت تحصیلات و اشتغال به کار، غیر ممکن است.

تولید علم یعنی تولید ثروت

شاید شما هم انشاء علم بهتر است یا ثروت را نوشته یا خوانده باشید. امّا امروزه این دو بهم وابسته و در پی هم هستند.

توسعه پایدار هر کشوری براساس توانمندی های خاص آن کشور تعریف می گردد. توسعه منابع انسانی، علمی، اقتصادی، صنعتی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی از ارکان به وجود آورنده توسعه پایدار در هر کشوری می باشند. نیروی انسانی و منابع مادی هر کشوری در سرعت دستیابی به توسعه نقش کلیدی ایفا می نمایند. ولی کشورهائی وجود دارد که تنها با اتکا بر نیروی انسانی کارآمد توانسته اند در زمره کشورهای پیشرفته قرار گیرند و کشورهائی وجود دارند که از نظر منابع مادی جزو ثروتمندترین ممالک روی زمین هستند، در صورتیکه عملاً از نظر علمی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی در زمره کشورهای توسعه نیافته می باشند. بنابراین، توسعه منابع انسانی مهم ترین عامل پیشرفت در رسیدن به توسعه می باشد که لازم است هر کشوری به سلاح علم و فنآوری مجهز باشد و توسعه را به صورت علمی دنبال نماید. با لحاظ این واقعیت، می توان پذیرفت که توسعه علمی منجر به توسعه منابع انسانی و دیگر ارکان توسعه پایدار می شود.

در کشورهای توسعه یافته، بستر سازی مناسب برای توسعه مهیا شده است و دانشمندان، سیاستگزاران و مدیران در این جوامع باور دارند که اولاً برای رسیدن به هر توسعه ای برنامه ریزی استراتژیک و عالمانه نیاز است و ثانیاً بهره مندی از دانش و علم، شرط لازم برای توفیق در هر کاری است. بنابراین، به مردم خود این شعار را آموخته اند که برای کمک به خودتان علم و دانش را در کارهایتان بکارگیرید: (Helping you put knowledge to work). بزرگان دین، علم و ادب کشور ما هم بر نقش علم در رسیدن به توسعه اتفاق نظر دارند. شعر زیبای زیر نیز موید این واقعیت است:

درخت تو گر بار دانش بگیرد

به زیر آوری چرخ نیلوفری را

 

تولید علم و دانش

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مسئولان نظام علمی کشور دریافتند که دانشگاهها به اساتید متخصص نیاز دارند و از نظر تولید علم، جایگاه مناسبی برای ایران در دنیا وجود ندارد. لذا نسبت به راه اندازی دوره های تحصیلات تکمیلی در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری در دانشگاههای کشور اهتمام ورزیدند، مشروط بر این که میزان ارزی که صرف هزینه تحصیل در خارج از کشور در مقاطع دکتری می شد، به دانشگاههای مجری دوره دکتری اختصاص دهند. واقعیت این است که دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری از توانمندیهای بالائی برخوردار بوده و بازوان توانمندی برای اساتید خویش جهت پیش بردن پروژه های پژوهشی و تحقیقاتی می باشند( زلفی گل،سخنران،1383).

دانشگاه محلی است که حتی در و دیوار آن باید از علم و دانش صحبت کند و باید دانش و علم را تولید و منتشر کن و این محقق نمی شود مگر اینکه ما به چند عامل مهم توجّه ویژه کنیم. این عوامل عبارتند از: استاد، دانشجو، مسئولان اجرائی دانشگاه و سیاستگزاران اصلی در کل مجموعه نظام آموزشی و پژوهشی کشور( زلفی گل،1383).

دستیابی به فناوری روز و بازار جهانی در سایه توجه به آموزش عالی می باشد. به عنوان مثال می توان به کشورهای مالزی و چین اشاره کرد که با توسعه کمی و کیفی آموزش عالی با رشد اقتصادی حیرت آوری در حال طی کردن پله های پیشرفت هستند. امروز نه در شعار، بلکه در چشم اندازهای واقعی جهانی، سخن از جابجائی قدرت به اعتبار « دانایی » است، یعنی جایگزینی دانش به جای زور و سرمایه و محوری شدن « دانش» در مناسبات ملّی ، منطقه ای و جهانی و اعتبار یافتن علم در تعیین جایگاه جهانی هر کشور و اقتدار آن. پس بپذیریم که راهبرد « توسعه علمی شرط بقا کشور» خواست و برنامه یک بخش و یا فقط یک دستگاه علمی کشور نباید باشد، بلکه باید یک درک و « عزم ملّی» باشد( فاتحی فر، سخنران گردهمائی،1383).
( این مسأله یعنی تهیه و تنظیم "سند ملی علمی راهبردی کشور مدت دو سال است در حال تحقیق و تنظیم است، هر چند نمی دانیم این کار به چه صورتی با سیاست به توافق خواهد رسید؟!).

شاهد انی برای مقایسه، بدون شرح امّا گویا

• یکبار ، در آلمان، رتبه دانشگاههای این کشور در جهان 48 شد. بلافاصله از طرف دولت آلمان 20 میلیارد دلار به آموزش عالی اختصاص یافت( دکتر رمضانی، سخنران گردهمائی،1383).
• از اعتبارات پژوهشی کشور فقط 3 درصد آن در اختیار وزارت علوم است.
• یکی از اساتید دانشگاه شیراز دکتر{...} دارای رتبه فول پروفسوری و دارای درجه استادی با پایه 27 است، (حدود 110 مقاله ISI دارد). موجب تاسف است که بدانید ایشان امسال توانسته است که با فروش پیکان مدل 57 خود و فروش منزل کلنگی، یک زمین در 24 کیلومتری شیراز خریداری کند و فعلاً توانسته آنرا هم سطح خیابان اصلی کند. این شرحی است که در برابر رئیس جمهور از بیان حال نخبگان کشور توسط تعدادی از این عزیزان، داده شده و اشک آقای خاتمی درآمده و دستوراتی داده اند( بیانات معاونت محترم وزیر در گردهمائی،1383).
• بر اساس پژوهش بعمل آمده های که بصورت کاملاً علمی و در چهار حالت مختلف صورت گرفته، نتیجه گیری شده اگر بخواهیم حقوق اساتید کشور همانند و معادل قبل از انقلاب شود حداقل باید حقوق اساتید دانشگاهها چهار برابر شود( بیانات معاونت محترم وزیر در گردهمائی،1383).
• شرح حالی که از دانشجویان دکتری داخل بورسیه خواهم گفت را نیز اضافه بفرمائید.
• تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل!!!

پرورش باغبانان علم و دانش

اعزام دانشجو به خارج از کشور در قبل از انقلاب با سهولت نسبتاً خوبی و با امکانات مناسب برای تامین نیروی انسانی دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی صورت می گرفت. پس از انقلاب با وجود مشکلات فراوان فرا روی نظام و جنگ تحمیلی این فرآیند متوقّف نشد و کماکان تا حدودی برقرار شد و هر از چند گاهی آزمون اعزام به خارج برگزار می شد و تعداد بسیار محدود تری نسبت به قبل از انقلاب برای تحصیل روانه کشورهای خارج می شدند. در برهه ای خاص ( حدود سال 1360) دولت تصمیم گرفت که از اعزام به خارج کاسته، و آنرا محدود به رشته هائی کند که در داخل کشور امکان تحصیل آن نیست و هزینه آن را در دوره های داخل صرف کند!

هر چند این امر کجدار و مریض تا کنون ادامه داشت امّا در سالیان اخیر با کاستیهائی روبرو شده است. در ابتدای اجرای این طرح و با توجه به بحث های فراوان برسر اعتبار دوره های داخل و ضرورتهای تشخیص داده شده، مقرر گردید که دانشجویان دکتری داخل، با توجه به محدود شدن بسیار اعزام به خارج، برای حداقل آشنائی با تکنولوژی روز دنیا یک دوره کوتاه مدت شش الی 9 ماهه در خارج از کشور در نظر گرفته شود. روند برقراری این دوره به این صورت است که کلیه امور مربوط به پیداکردن کشور محل موردنظر و سایر امور اداری مثل اخذ دعوتنامه، پذیرش، ویزا، و .. و مخارج آن بر عهده دانشجو بوده و پس از انجام مراحل وزارت مبلغ معینی را جهت گذراندن این دوره در اختیار قرار میداد( هرچند میزان آن و مقایسه آن با خط فقر زندگی در کشورهای مورد نظر هم محل مناقشه است.)

در بخشی دیگر برای اعزام، تشویق یا حتی اجبار به تشکیل خانواده هم دیده می شد( قابل توجه برای مطالب بعدی). البته با توجه به شرایط سنی دانشجویان دوره دکتری و صرفنظر از سایر مسائل، تشکیل خانواده امری طبیعی است و در اکثر موارد خواه نا خواه محقق می شد، در حال حاضر اکثریت قریب به اتفاق دانشجویان دکتری مخصوصاً بورسیه ها متأهل هستند.

آغاز بحران

به نظر میرسد پیدایش بحران در موارد ذکر شده از سال گذشته خود را نشان داد و در سال 1384 به اوج رسید. این امر، متأسفانه بر آبروی ایران در مجامع خارجی بخصوص مراکز علمی تاثیر بسیار بدی گذاشت که شاید تا سالها باید در انتظار تبعات منفی آن باشیم. هزینه های دانشجویان اعزام به خارج پرداخت نشد، و مجبور به مراجعت شدند، همچنین روند پرداخت ها در سایر موارد مثل اعزام شش ماهه با اختلال و کاستیهای جدی روبرو شد.(اگر شما دوست دارید تا با نگرش درستی، قاضی منصفی باشید لازم است توجه شما را به توزیع بودجه های نهادهای مختلف در مقایسه سهم وزارت علوم و البته سهم ناچیز این بخش در مقایسه ، جلب کنم یعنی سهمی که متولی امر دانش و تولید علم و پشتیبان اصلی آینده کشور است!!)

قبلاً گفتیم که قرار شد، اگر از اعزام به خارج کاسته شود، در عوض بودجه و مابه التفاوت آن در همین بخش صرف دوره های داخل شود چه تجهیز مراکز دانشگاهی و چه تامین دانشجویان مربوطه. ولی واقعیت این است که نه تنها این امر محقق نشد بلکه از دو سال پیش به دانشجویان بورسیه داخل گفته شد که دیگر هزینه های خانواده(همسر و فرزند) برای دوره های کوتاه مدت پرداخت نمی شود ( توجه شما را در این قسمت به این نکات جلب می کنم: 1- هزینه های اخذ ویزا که گاه به بالای نیم میلیون تومان هم می رسد را اضافه کنید 2- نمیتوان از این سفر صرفنظر کرد ، چون حداقل آن این است که دانشگاههای بورس دهنده یا حتی محل تحصیل این مورد را اجبار کرده اند و متوقع هستند 3- در همین مقاله به تشویق و اجبار مسئولین امر در ابتدا برای متاهل بودن اشاره شد 4- شرط برقراری دوره های داخل در ابتدای امر)

از اینرو دانشجویان بورسیه داخل از همان روز اول دریافت حق بورسیه باید نسبت به قناعت و پس انداز اقدام کنند تا بتوانند با همراه بردن خانواده، این اعزام را از حالت تبعید گونه بدون خانواده خارج کنند. آنهم رفتن به سرزمینی که با فرهنگ اسلامی و ملی ما چالش بسیار دارد. ( اینرا هم قبلاً گفتیم که این دانشجویان با توجه به شرایط قبلی زندگی که داشتند ، از لحاظ اقتصادی بسیار ضعیف و شکننده هستند. و این نکته را باید اشاره کرد که با توجه به عدم حمایت مناسب دانشگاهها جهت مسکن و حقوق و سایر مزایا برای شروع به خدمت که مرحله بعدی زندگی ایشان است نیز وضعیت مساعدی فرا رویشان نیست.)

بحران جدی تر می شود

از ابتدای سال 1384 از گوشه و کنار، خبرهای بسیار بدی شنیده میشد. عده ای از دانشجویان اعزام به خارج از کشور محل تحصیل به ناچار به ایران مراجعت نمودند و در مقابل مجلس شورای اسلامی متحصن شدند چرا؟ بسیار تاسف آور بود که حق بورسیه و شهریه این عزیزان به دانشگاههای خارج آنهم بدلیل کمبود بودجه !! تامین نشده است. بی اعتمادی و آبروریزی نسبت به دولت ایران و ایرانی جماعت جویای تحصیل در خارج از کشور و نزد مجامع علمی و البته مشکلاتی که در اثر همین مورد در آینده برای اخذ پذیرش های علمی بوجود می آید.( گویا خود بدست خویش علیه خویش تحریم علمی را وضع کرده ایم.)

دانشجویان متقاضی بورس داخل هم سرنوشت بهتری در انتظارشان نبود، بورسیه داخل هم ابتدا بکلی قطع شد و بعد گفته شد که روند در حال تغییر است.

علاوه بر دستورالعملی که برای فرصت کوتاه مدت تحقیقاتی توسط وزارت علوم تهیه شده است. تبلیغات زیادی هم از جمله در نشریه نمود ( نشربه رسمی اداره کل بورس ) در راستای اهمیت این دوره انجام گرفته است. ولی در عمل اعزام های 6 ماهه دچار مشکلاتی شده بطوریکه در سال 1382 از 200 نفر فقط 137 نفر اعزام شده اند( مهندس فاتحی فر، سخنران گردهمائی،1383). و در حال حاضر تقریباً اعزام متوقف شده است و این امر سبب نگرانی های فراوان بین دانشجویان گردیده است. دانشجو متحمل زحمات و هزینه های زیادی جهت اخذ پذیرش و مراحل اداری از گروه ، دانشکده، دانشگاه تا وزارت علوم و سفارت می شود و در نهایت نتیجه لازم را کسب نمی کند. بعد اسفبار این موضوع که خوشبختانه اداره کل بورس وزارت علوم هم بر آن واقف است این است که این امر سبب پایین آمدن سطح اعتماد دانشگاهها و مؤسسات علمی تحقیقاتی خارج از کشور نسبت به کشورمان است چراکه اکثر افرادی که به خاطر کمبود اعتبارات ارزی نتوانسته اند به خارج از کشور اعزام شوند دارای پذیرش از دانشگاهها و مؤسسات خارجی بوده اند.

پرداخت بورسیه دانشجویان داخل در شش ماهه دوم سال 82 هم دو ماه بعد از عید بدست شان رسید، یعنی شب عید 83 خرجی بی خرجی؟؟؟ ( لازم به ذکر است که حق بورسیه دانشجویان دکتری داخل، در آخر هر دوره شش ماهه پرداخت می شود آنهم با تاخیر یکی دو ماه) مبلغ پرداختی به این دانشجویان نیز در قرارداد معادل مربی پایه یک بیان شده که متاسفانه از دو سال پیش تا کنون بر اساس افزایش سنواتی حقوق کارکنان دولت افزایشی نداشته است.

وضعیت اعزام به فرصت کوتاه مدت 6 ماهه نیز در هاله ای از ابهام و با مشکلات فراوان و نوبت بندی که آخر آن به 1385 می رسد انجام می شود. همه اینها بدلیل کمبود 10 میلیون دلار ناقابل ( با توجه به بعد کار و هزینه های دیگر) صورت گرفته است.( این در حالی است که در سال گذشته 9 میلیون دلار در یک قلم به افغانستان و .. کمک کردیم. و از طرفی در بهترین وضعیت فروش نفت هم هستیم.)

آری اینهمه فشار و محدودیت بر قشری وارد است که انتظار ماندن در وطن و تولید علم و بعبارتی تولید ثروت را برای کشور عزیزمان از ایشان داریم. در این زمینه بد نیست وضعیت افراد مشابه را نه در کشورهای اروپايی بلکه در همین کشورهای همسایه جویا باشید و مقایسه کنید. آیا روا نیست که این عزیزان که به لحاظ وضعیتی که داشته اند و شرح آن رفت کمی مورد توجه قرار گیرند؟ هر یک از انتظارات برآورده نشده کاری صعب و غیر ممکن است؟

تغییرات آئین نامه ای و نبود آرامش

در یک تحقیق در دانشگاه شیراز اطلاعات زیر بدست آمده است: ( مهندس فاتحی فر، سخنران گردهمائی،1383).
حدود 93 درصد از افراد ضرورت رفتن به فرصت مطالعاتی را خیلی زیاد می دانند. 82 درصد نیز علاقمند هستند که از این دوره ها استفاده کنند.
93 درصد از افراد موانع موجود در سر راه رفتن به فرصت مطالعاتی را موارد زیر می دانند:
1- هزینه ای که به دانشجو داده می شود کافی برای زندگی با خانواده نیست( اکثر دانشجویان دکتری متاهل هستند)
2- پروسه طولانی و هزینه های سنگین گرفتن ویزا که وزارت علوم پرداخت نمی کند.
3- اطمینان نداشتن به آئین نامه ها ( بعلت تغییرات شدید آنها و رعایت نشدن آنها)***خیلی مهم***( در این زمینه میتوان به همه موارد بالا به انضمام لغو ( موقت یا دائم) پرداخت حق بورسیه ترم 9 را هم اضافه می کنیم) ***

نیمه پر لیوان

البته لازم است که نیمه پر لیوان را هم دید! اقداماتی که از طرف مسئولان وزارت علوم صورت گرفته است و همچنین فشارهائی که از این جهت برایشان وارد است را نباید نادیده گرفت. این مشکلات ریشه در نگرش کلان به مسائل در کشور ما دارد. بر همین اساس سند راهبردی توسعه علمی کشور در حال تنظیم است و از طرفی تغییر در وظایف وزارت علوم و آئین نامه ها بر این مبناست. هر چند برخی موارد آن با تغییرات مجلس و شورای نگهبان ابتر ماند. آئین نامه جدید دکتری و ابلاغ آنهم بر این روال صورت گرفته است. البته هیچ کدام مشکلات ذکر شده را حل نمی کنند.

آری جوانان موفق ایرانی هر روز بیش تر از روز قبل کشور خود را ترک می کنند و این سوال را در ذهن ها باقی می گذارند که مگر آنجا چه چیز بهتری دارد که آنان به این راحتی ترک خانواده و وطن می کنند؟؟؟!!!

 

 نویسنده: سید فخرالدین افضلی
 

منتشر شده در شماره پنجم دو هفته نامه الکترونیکی شرقیان    http://sharghian.com/?no5

لینک به مطلب در نشریه: http://www.sharghian.com/magazine/archive/005378.html

---

لینک به منبع اصلی مطلب